हरभरा पिकातील मर रोगाचे एकात्मिक व्यवस्थापन: कारणे, लक्षणे आणि प्रभावी उपाय

उष्ण व दमट हवामानात वाढतो धोका; बीजप्रक्रिया, पीक फेरपालट आणि वेळेवर फवारणी आवश्यक.

रब्बी हंगामातील जिरायती क्षेत्राचे मुख्य पीक म्हणून हरभऱ्याची ओळख आहे. पेरणीनंतर पीक जोमदार वाढते आणि फुलोऱ्यापर्यंत हिरवेगार दिसते, मात्र ऐन फुलोरा किंवा घाटे लागण्याच्या अवस्थेत अचानक झाडे पिवळी पडून वाळायला सुरुवात होते. ही मर रोगाची लक्षणे असून, एकदा प्रादुर्भाव झाल्यावर नियंत्रण करणे जवळजवळ अशक्य होते. त्यामुळे उत्पादनात मोठी घट येते. या समस्येवर वेळीच प्रतिबंधात्मक उपाययोजना करणे अत्यंत आवश्यक आहे.

मर रोगाची लक्षणे आणि कारणे

हरभऱ्यातील मर रोगाचा प्रादुर्भाव ‘फ्युजारियम’ नावाच्या बुरशीमुळे होतो. या रोगाची लागण पिकाच्या कोणत्याही अवस्थेत होऊ शकते. सुरुवातीला झाडाची खालची पाने पिवळी पडतात, त्यानंतर संपूर्ण झाड पिवळे पडून तांबूस रंगाचे होते आणि अखेरीस वाळून जाते. प्रादुर्भाव झालेले रोप उपटून पाहिल्यास आणि त्याच्या खोडाचा उभा छेद घेतल्यास आतून रंगहीन किंवा तपकिरी झाल्याचे दिसते. एकदा ही लक्षणे दिसू लागल्यावर ते झाड वाचवणे शक्य नसते.

रोगासाठी पोषक वातावरण

मर रोगाच्या बुरशीचा प्रसार उष्ण आणि दमट हवामानात वेगाने होतो. अनेक शेतकऱ्यांचा असा समज असतो की थंडीमुळे मर रोग येतो, पण वास्तव याउलट आहे. थंड आणि कोरड्या हवामानात या रोगाचा प्रादुर्भाव कमी असतो. मात्र, थंडी कमी होऊन अचानक तापमानात वाढ झाल्यास आणि त्याच वेळी जमिनीत जास्त ओलावा किंवा पाण्याची उपलब्धता असल्यास या बुरशीच्या वाढीसाठी पोषक वातावरण तयार होते. त्यामुळे अशा काळात मर रोगाचा धोका सर्वाधिक असतो.

प्रतिबंधात्मक उपाय: जमिनीची मशागत आणि पीक फेरपालट

मर रोगाची बुरशी जमीन आणि बियाण्याद्वारे पसरते. जमिनीत ती सुप्तावस्थेत राहते आणि पोषक वातावरण मिळताच सक्रिय होते. यावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी जमिनीची योग्य मशागत करणे महत्त्वाचे आहे. उन्हाळ्यात खोल नांगरट केल्याने जमिनीतील बुरशीचे बीजाणू सूर्यप्रकाशामुळे नष्ट होतात. तसेच, ज्या शेतात मर रोगाचा प्रादुर्भाव जास्त आहे, तिथे सतत हरभरा पीक न घेता ज्वारीसारख्या पिकांसोबत पीक फेरपालट करावी. ज्वारीच्या मुळांमधून स्रवणारे घटक मर रोगाच्या बुरशीला पोषक ठरत नाहीत, त्यामुळे जमिनीतील बुरशीचे प्रमाण कमी होण्यास मदत होते.

बीजप्रक्रिया: संरक्षणाची पहिली पायरी

मर रोगापासून संरक्षणासाठी बीजप्रक्रिया हा सर्वात महत्त्वाचा आणि प्रभावी उपाय आहे. बीजप्रक्रियेमुळे पेरणीनंतर साधारणतः १५ ते २० दिवसांपर्यंत पिकाचे संरक्षण होते. यासाठी जैविक किंवा रासायनिक बुरशीनाशकांचा वापर करता येतो.

• जैविक बीजप्रक्रिया: ट्रायकोडर्मा या जैविक बुरशीनाशकाची ३ ग्रॅम प्रति किलो बियाणे या प्रमाणात बीजप्रक्रिया करावी.

• रासायनिक बीजप्रक्रिया: कार्बेन्डाझिम + मॅन्कोझेब (उदा. ॲग्रोस्टारचे Mandoz) २ ते २.५ ग्रॅम प्रति किलो बियाणे या प्रमाणात वापरावे.

पेरणीनंतरचे व्यवस्थापन: फवारणी आणि आळवणी

केवळ बीजप्रक्रिया करून मर रोगावर पूर्णपणे नियंत्रण मिळवणे शक्य नाही, कारण तिचा प्रभाव मर्यादित काळापुरता असतो. फुलोरा अवस्थेच्या आसपास जेव्हा थंडी कमी होऊन तापमान वाढू लागते, तेव्हा प्रतिबंधात्मक उपाय म्हणून फवारणी किंवा आळवणी करणे गरजेचे आहे. यासाठी आंतरप्रवाही (Systemic) बुरशीनाशकांची निवड करावी. सकाळी दव असताना फवारणी केल्यास बुरशीनाशक पानांवरून ओघळून मुळांच्या कक्षेत पोहोचते आणि अधिक प्रभावी ठरते.

प्रभावी बुरशीनाशकांची निवड

पेरणीनंतर मर रोगाच्या नियंत्रणासाठी खालीलपैकी कोणत्याही एका बुरशीनाशकाचा वापर करता येतो:

• जमिनीतून देण्यासाठी: कार्बेन्डाझिम + मॅन्कोझेब (Mandoz) किंवा कॉपर ऑक्सीक्लोराइड (Cooper) यांसारखी बुरशीनाशके खतांसोबत मिसळून जमिनीतून देता येतात.

• फवारणी/आळवणीसाठी: टेबुकोनाझोल, थायोफेनेट मिथाईल, मेटॅलॅक्झिल + मॅन्कोझेब (Metal-Go) किंवा अझोक्सिस्ट्रोबिन + टेबुकोनाझोल (Roztam) यांसारख्या आंतरप्रवाही बुरशीनाशकांची फवारणी किंवा आळवणी (Drenching) करावी.

अशाप्रकारे जमिनीची मशागत, पीक फेरपालट, योग्य वाणाची निवड, बीजप्रक्रिया आणि गरजेनुसार फवारणी यांसारख्या एकात्मिक उपाययोजना केल्यास हरभरा पिकाला मर रोगापासून वाचवून उत्पादनातील नुकसान टाळता येते.